Monoteizm Politeizmin davamı kimi: Ölüm, şəhidlik, hakimiyyət, hüquq, ruh və bədən, əbədi həyat istəyi və s.
"Zamanın geriyə axmamasıdır içindəki böyük qəzəbin əsas səbəbi..." (1)
Dini ideologiyaların tarixinə nəzər saldıqda dialektik nəzəriyyəyə uyğun olaraq bütün ideologiya sistemlərinin özündən öncəkilərin hakimiyyətini devirməsi üzərində qurulduğunu görə bilərik. Maraqlıdır ki, həmin ideologiyaların özü ilə zidd mövqeli olan ideyalarla oxşar məqamlar da tapmaq mümkündür. Bu yazıda monoteizmin politeizmdən (həmçinin paqanizm) nəşət etdiyini müqayisəli formada izah etməyə çalışacağam.
İlk öncə qeyd edim ki, inanc mürəkkəb psixoloji faktordur. Bu həm fərdi psixoloji rahatlıq üsulu olaraq (məsələn müxtəlif rituallar - namaz, oruc və s.), həm də ictimai-siyasi proseslərin gedişatında meydana gəlməsi baxımdan önəmlidir. İnancın əhəmiyyəti ilk növbədə həyat və ölüm faktorunda qorunmaqdadır. Bu baxımdan, ilk növbədə ölüm faktorunu ayrıca nəzərdən keçirməliyik, çünki ölümün mistikası qarşısında insan təxəyyülü dini düşüncələri formalaşdırmışdır. Din deyərkən burada təkcə səmavi inancları deyil, ümumilikdə bütün inanc məzmunlu anlayışları nəzərə almaq lazımdır. Başlıca olaraq dildəki ifadələrə baxmağın faydalı ola biləcəyi qənaətindəyəm. Belə ki, ifadələr düşüncənin əsas açarıdır. Psixoanalitik metodla yanaşsaq, sözlər şüuraltı istəklərin gizli açarıdır. Bir çox dillərdə ölüm düşüncəsi maraqlı bənzətmələrlə zəngindir. Məs.; İngilis dilində ölümlə bağlı ifadələr həm də adətən "pis" (şər) məzmundadır. Nümunə olaraq: "frailty" - həm "zəiflik", həm də "fanilik" (ölümlü olmaq) mənasına gəlir. "Mortality" - "ölüm" (ölümcül) sözü də "mortal" - "fani" və "insan" sözündəndir. "Perishability" həm "fanilik", həm də "tez xarabolma", "doom" - "əzab", "əcəl", "qiyamət","kor tale" və "məhkum etmək" mənalarına gəlir. Eyni zamanda ingilis dilində olan "underworld", "nether" sözləri həm "alt (yeraltı) hissə", həm də "cəhənnəm" deməkdir. Yunan mifologiyasında ölülərin tanrısı olan Aidin (Pluton) yeraltı dünyada, baş tanrı Zevsin isə səmada məskunlaşması maraqlı məqamdır. Səmavi dinlərdə, eləcə də bir çox miflərdə Cənnət səmavi diyarda təsvir edilmişdir. Belə ki, aşağı - ölümü, yox olmanı, yuxarı isə ümid və xilası təmsil edir. Dua zamanı əllərin yuxarıya doğru tutulması, "Ruhun səmalara ucalması" deyimi də buna bir bənzətmə hesab edilə bilər. Həmçinin Misir mifologiyasında yeraltı dünya Duat adlandırılır. İngilis dilində olan "death" (ölüm) sözü ilə "Duat" arasında da oxşarlıq vardır. Maraqlı məqam olaraq qeyd edim ki, ingilis dilindəki "deceased" sözü "ölü" (mərhum) və "məhv olmaq" mənalarına gəlir. Ola bilsin ki, bu cür ifadələr digər (əbədi ) dünyada dirilmə anlayışı güclü təsirə malik olmayan vaxtlarda formalaşdığı üçün ölüm faktorunun daha sadə, təbii qarşılanmasını özündə qoruyub saxlamışdır. İrəliləyən zamanlarda insan ölümün dəhşətini anladıqca onu pisləməyə çalışmış, bu da dildə formalaşmağa başlayan sonrakı anlayışların məzmununa təsir etmişdir.
Həmçinin "Vanitas" adlı incəsənət janrı latın mənşəli "vanity" sözündən gəlir ki, bu da həm "boşluq" (heçlik), həm də "şöhrətbazlıq", "təkəbbür", "qürur" mənalarına malikdir. Vanity fəlsəfi olaraq bütün nəsnələrin ötəri (fani) olması məzmununu özündə ifadə edir və "Ölümü xatırla" mənasına gələn "Memento Mori" deyimi ilə də müəyyən məna oxşarığı vardır. Dilimizdə də "ötərilik" sözü "fani" sözünə bərabərdir.
"Ərəb dilinin "zaman" sözü ana dilimizdə "öt" (oğur, öht, öt) feil kökü ilə bildirilib. "Ötən", "ötəri" və s. sözləri də bu kökdən yaranmışdır. Doğrudan da, zaman - ötmədir, yəni an-an keçib getmədir...
Ölüm - zamanın gəlib (indidə) dayanması, keçib getməməsidir, gələni keçənə ötürən "indi" körpüsünün uçmasıdır. Ölmək - indisiz qalmaqdır" (2)
Yəni kainatın daimi genişlənməsi kimi insanın həyatı (zamanı) da dayanmır, irəliyə doğru ötüb keçir. Həyatın bitimi ilə ölümün hökmranlığı başlayır (həyat ötüb gedir, ölüm isə qalır, əbədiləşir). Xüsusən də bu zamanın nə vaxt sonlanacağı, yəni ölümün gəlmə vaxtı naməlum olduğu üçün mistikaya daha çox ehtiyac yaranır. Ərəbcədən "fani" (heç, zəif, gücdən düşmüş) sözü də "fəna" (pis, yoxolma) ilə əlaqəlidir. Məhz özünün fani olması səbəbilə bədən pislənilmiş, zamanla səmavi dinlərdə güclənən pak (müqəddəs) ruh anlayışı təbii həyat anlayışını üstələmişdir. Belə ki, hər yeni doğum həm də bir ölüm faktını meydana gətirdiyi üçün cinsi əlaqə zaman keçdikcə şüuraltı aqressiya mənbəyi olmuşdur. (3) Eyni zamanda bədənin müxtəlif xəstəliklərə düçar olması və xüsusilə də müasir dövr texnologiyalarının bizə verə bildiyi məlumatlardan fərqli olaraq keçmişin məhdud tibbi bilgilərinin nəticəsində həmin xəstəliklərin səbəbinin anlaşılmaz qalması ilə bədənin qorxunc, şər mahiyyətli hesab edilməsinə müəyyən əsaslar olmuşdur. Həmçinin xristianlıqda "ilkin günah" anlayışı bədənin istəkləri (azad iradə problemi) mövzusunda formalaşmış doktrinalardandır.
"Mənsə qadın əlinin möcüzəsini duyuram,
Kürəyini, boynunu, çiyinlərini yenə.
Beləcə, ruhumdakı qula bağlandığımdan,
Beləcə şükr edirəm onun böyüklüyünə.
Amma bu sirli gecə heç də yatmır qəlbimə,
Bir üzük bağlantısı - darıxdırır məni, bax.
Bütün fani həvəslər, ehtiraslar əbəsdir
Hər şey ötüb keçəcək, bu həvəs məhv olacaq" (4)
Həmçinin bəzi düşüncə adamlarına görə də ruh və bədənin ayrılması ideyası səmavi inanclardan öncəki dini mənbələrdən qaynaqlanır. Məs.; Bertran Rassel yazır: "İlk dəfə Yunan fəlsəfəsində qarşımıza çıxan ruh anlayışı xristianlıqdan olmasa da, dini bir kökdən qaynaqlanır. Pifaqorçuların fikirlərindən aydın olur ki, ruh, yunanların başa düşdüyü kimi, bədənə bağlı qaldığı müddətcə həmişə maddənin əsirliyindən qurtulmağa və canlıdan-canlıya keçərək əbədi nicat tapmağa istəklidir. Pifaqorçular Platonu, Platon da kilsə qurucularını ilhamlandırdı: beləliklə, ruhun bədəndən ayrı olması təlimi xristian doktrinasının bir hissəsinə çevrildi. Həmçinin digər təsirlər, xüsusilə də, Aristotel və Stoiklərin təsirləri də burada rol oynayırdı; lakin Platonizm, xüsusilə də, sonrakı formalarında kilsə fəlsəfəsindəki ən vacib bütpərəstlik elementini təşkil etmişdir". (7)
Qeyd edim ki, Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikir tarixində "ruh və bədən" mövzusunun ilk elmi izahına materialist filosof Mirzə Fətəli Axundzadənin "Kəmalüddövlə məktubları" adlı bədii-fəlsəfi traktatında rast gəlirik. Axundzadə yazır: "Misal gətirək: uşaq doğulduqdan sonra onun cisminin tərkibində bütün başqa tərkiblərlə birlikdə bir keyfiyyət də əmələ gəlir ki, biz ona canlıların ruhu da deyirik. Bu keyfiyyət bütün həyat boyu onun müxtəlif tələbatı ilə əlaqədar olaraq müşahidə olunur, bu tərkibi-cisim yaşadıqca həmin keyfiyyət, yəni ruh da onda qalır. Ancaq elə ki, bu tərkibi-cisim pozuldu, dəyişildi, yəni alt-üst oldu, bizim ruh adlandırdığımız haman keyfiyyət də ortadan gedir və məhv olur". (8)
İndi isə şəhidlik anlayışına nəzər yetirək. Şəhidlik ifadəsi terminoloji olaraq qurban və əzabkeşlik (fədakarlıq) sözləri ilə sinonimdir. (Qeyd: Erməni dilində də "fədakar" (şəhid) məzmunlu "fiday" sözü var ki, bu da ərəbcə "fidayun" sözündən qaynaqlanır [9]). Bu anlayış tarixən nə qədər yeni mənalar qazansa da, məzmunca politeizmə (paqanizmə) məxsus xüsusiyyətlərini itirməmiş, bir növ kollektiv şüuraltının fəaliyyət mexanizmi olaraq davam etmişdir. İsmayıl qurbanı formasında insan qurbanının heyvanla əvəzlənməsi sadəcə formal əvəzlənmədir, məzmun - insan qurbanı şəhidlik anlayışında hələ də qalmaqdadır. Monoteizmin politeizmin davamı olmasına dair çoxlu misal gətirmək olar, amma şəhidlik faktoru digərlərindən daha acınacaqlısıdır. Çünki burada sırf əzilən, maddi vəziyyəti aşağı olanlar daim yuxarıların hakimiyyətinin qurbanına çevrilir. Maraqlıdır ki, burada qurban edən də, qurban verilən də demək olar ki, daim inanclı kəsim olmuşdur. Burada şəhidliyin motivasiyası təbii ki, növbəti həyatda "dirilmə" hadisəsinin yaşanacağı və əbədi həyat istəyidir. Necə ki, german-skandinav mifologiyasında döyüşdə ölənlər Valhallaya gedəcəkdisə, səmavi inanclılarda da bu məkan Cənnətdir və sırf növbəti dünyaya izzəti-şərəflə göndərdikləri ölülərin hesabına dünyəvi-ruhani və siyasi liderlər hakimiyyətlərini möhkəmlətmişlər. Məhz bütpərəst ənənələrdə insanlar hər hansı çətinliklə üzləşdikdə müəyyən qurbanı seçir (insan və müəyyən heyvan olmaqla) və onu inandığı Tanrılara təqdim edərək işlərinin qaydaya düşməsi arzusunda olmuşlar. Şumer mifologiyasındakı ilk uşağın qurban verildiyi tanrı Molox kimi məqamlar zaman keçdikcə cəmiyyətin mənəvi-psixoloji həyatındakı irəliləyişlər nəticəsində müəyyən dəyişikliklər, islahatlarla nəticələndi. Artıq insan qurbanı sırf heyvanlarla əvəzlənməyə başladı. Yəhudi ənənəsində Tanrıyla bərabər pis ruhlu ilahlardan hesab edilən Azazelə keçinin qurban verilməsi ("Günah keçisi" ifadəsi buradan qaynaqlanır) insanların qorxduqları, anlamadıqları qüvvələr qarşısında müdafiə mexanizmi kimi dəyərləndirilməlidir. Buna baxmayaraq tarixən basdırılmış arxetipik düşüncələr yenidən oyanmağa başlamışdır. Məsələn; İsa Məsihin insanların günahlarına kəffarə olmaq üçün çarmıxa çəkilməsi süjeti "Günah keçisi" anlayışını xatırladır. Maraqlıdır ki, müasir dövrdə də insanlar arasında ictimai işlərdə bu ifadədən tez-tez istifadə edilir. Keçi anlayışına ənənəvi paqan düşüncəsində şər mahiyyətli proseslərə istinad edilmişdir. Xristianlıqda "Qoyun və Keçilər", həmçinin "Tanrının sağ tərəfi" (və ya "Tanrının sağ əli") süjetlərində qoyunlar Tanrının sağında (yüksək məqam), keçilər isə solunda qərar tutmuşlar. (Maraqlı məqam olaraq qeyd edim ki, İngilis dilində "sheep" sözü həm "qoyun", həm də "əzilən", "istismar edilən şəxs" mənalarına gəlir). İncildə həmin süjet belə təsvir edilmişdir:
"Kəsilmiş Quzu
Qüdrəti, sərvəti, hikməti, qüvvəti,
Şərəfi, izzəti və alqışı
Almağa layiqdir". (10)
Sonraki tarixi dövr ərzində də xristianlığın tarixində "kafir ovu" kimi dəyərləndirilə bilinəcək hadisələr - xüsusən orta əsrlərdəki "Qara ölüm" deyə adlandırılan Taun epidemayası zamanı reallaşan autodafe, inkvizisiya prosesləri də eyni məzmunlu ənənənin davamıdır. Nəticədə rəsmi Kilsə Tanrının səmavi padşahlığının yer üzündə bərpası üçün bunların reallaşmasının zəruri olmasını əsas gətirirdi.
Qurban anlayışı ilə birgə qisas məzmunu da savaşların əsas tərkib hissələrindən biri olmuşdur. Məhz ibtidai inanclarda öldürülən düşmənin qanını içərək onun gücünə sahib olunması motivi növbəti insan nəsillərinə də ötürülmüşdür. Həmçinin düşmənin kəsilmiş başını qənimət kimi özünə götürməyə əsaslanan "Kəllə ovu" ritualı da bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Belə ki, təqdiqatçıların fikrincə, burada ələ keçirilən düşmən kəllələrinin ruh maddəsi (soul matter) və ya həyat qüvvəsi olduğuna inanılmışdır. Döyüşdə sağ qalanlar qarşı tərəfi qurban edərək özünü gücləndirir. Təbii ki, savaşlar itkisiz başa gəlmədiyi üçün öz tərəfindən də müəyyən qurbanların verilməsi zəruri məna kəsb etmişdir. Bu baxımdan maraqlı məqam olaraq "Anathema" məfhumunu göstərmək olar. Bu söz xüsusilə "Əhdi-Ətiq"də "çəkinilən" və ya "qorxulan" şeyə istinad edərək savaşlar zamanı həm dini məqsədlə istifadə edilən obyektlərlə əlaqəli olaraq "müqəddəs"i, həm də qarşı tərəfin (düşmənin) və onların silahlarının məhvedilməsi məqsədilə "lənətlənmə"sini ifadə edir. Söz etimoloji olaraq "təqdim etmək" (qurban mənasında), həm də "lənətlənmiş şəxs", "aforoz etmək" (icmadan qovmaq) mənalarına malikdir. Maraqlıdır ki, səmavi dinlərə xidmət edən fərqli inanc nümayəndələri arasında da eyni motivə (şəhidlik) əsaslanan müharibələr olmuşdur. Burada da hər iki tərəf öz mübarizəsinin haqlı olaraq ilahi tərəfindən dəstəkləndiyini, qarşı tərəfin isə şər mahiyyətli olaraq haqq işə qarşı gəldiyini (kafirlik olaraq) düşünmüşdür. Məs.; Xaçlı yürüşləri zamanı istifadə edilən Deus vult fenomeni örnək ola bilər. Tarixin irəliləyən mərhələlərində dini düşüncə milliyətçi düşüncə ilə sintez olunaraq bir çox müharibələrdə "şəhidlik", "cihad" anlayışlarını əsas motivi hesab etmişdir. Həmçinin "Cənnətdə əbədi həyat" motivi "Fədailər qalası" - Əlamutun əfsanəvi sui-qəsdçiləri, eləcə də "İsanın yoxsul əsgərləri" (sonradan isə "Avropanın ilk bankçıları") adlandırılan Məbəd cəngavərləri (Tampliyerlər) kimi qurumların da fəaliyyətində önəmli rol oynamışdır. Bundan başqa, bütün xalqların mifoloji düşüncəsində öz əcdadlarının qəhrəmanlığını nəzərə çatdırmaq üçün onları "Tanrı", "Müqəddəs Ruh" kimi fövqəltəbii qüvvələrlə əlaqələndirmişlər. Bu barədə akademik Heydər Hüseynov Mirzə Kazımbəyə istinadən yazır: "Əgər onun mənşəyi, - M. Kazım bəy sözünə davam edir, - həqiqətən də tarixi əhəmiyyətə malikdirsə, o, müxtəlif uydurmalarla bunu şişirdir və bəzəyir. Yox, əgər belə deyilsə, onda o, mənşəyinə cürbəcür vasitələrlə necə olsa da bir əhəmiyyət verməyə çalışır və ona görə ən qədim zamanlarda onların əcdadlarının taleyinə təsir göstərmiş olan şəxslərə və hadisələrə hansısa bir fövqəladə qüvvə, müstəsna mühümlük aid edir. Şişirtmə, nəhayət, o dərəcəyə çatır ki, bu şücaətlər haqqında ideyalar fiziki aləmin hüdudlarından kənara çıxan fövqəltəbii haqqında ideyalarla qovuşur" (11)
" - Qorxma, Tanrı bizimlədir
- Tanrı bizimlədirsə, bəs onların yanında kim var?" (12)
Həmçinin bəzi xalqların ənənəvi fəlsəfəsi baxışları da müasir dövrdə müharibə və şəhidlik fenomenləri ilə əlaqələndirilmişdir. Məs.: yapon fəlsəfəsində "mono no avare" deyimi "ani və əbədi" mənasına gələrək, anın ötəriliyi qarşısında duyulan əzabverici duyğuları ifadə edir. Yaponiyada mövcud olan Sakura çiçəkləri də ildə bir dəfə və qısamüddətli çiçəklədiyi üçün "ani və əbədi" deyimi ilə əlaqələndirilir. Maraqlıdır ki, II Dünya Müharibəsi zamanı insanlar yapon kamikadzelərini yola salarkən onlara Sakura çiçəkləri ilə vida edirmişlər (Həmin məqamla bağlı olaraq; Kamikadzelərə həsr edilən və döyüş zamanı oxunulan "Doki no Sakura" adlı musiqi də mövcud olmuşdur).
" - Əgər sənin üçün nəzərdə tutduğum rolun öhdəsindən gəlsən, mən tamamilə əminəm ki, beş-altı əsr sonra sənin köməyinlə mən bir çox maneələrdən adlayıb təkcə yəhudilərin yox, yunanlarsayağı, katolik adlandırılacaq insanların da tanrısı olacağam.
- Bəs bu rol nədən ibarətdir?
- Əzabkeş roludur, mənim oğlum, qurban rolu, çünki bundan yaxşı heç bir şeylə iman atəşini yandırmaq, inanc yaymaq mümkün deyil.
Tanrı "əzabkeş", "qurban" sözlərini çox şirin bir şeymiş kimi dedi, lakin buz kimi bir soyuq İsanın bütün bədənini qəflətən sarmışdı, Şeytan isə ona mübhəm bir ifadə ilə baxırdı - təbiətşünasın marağı ilə qeyri-iradi yazığı gəlmə arasında olan bir ifadə ilə..." (13)
Rəsm: "Martyrdom of the Seven Maccabees" (Antonio Ciceri)
Şəhidlik anlayışının əsas motivlərindən biri də "dirilmə" süjetidir. Belə ki, yuxarıda da qeyd edilən ruhun ölməzliyi məqamı bədəni ikinciləşdirərək ruhu ilahiləşdirmişdir. Bu inanca əsasən, bədən ölsə belə, ruh sağlam qalır və növbəti həyatda (ötə dünya) dirilmə baş verərək bədənə (cismə) yeni bir həyat bəxş edəcək. Bunun üçün daha uca - ilahi missiyaya əməl edənlər (şəhidlər) birbaşa, sorğu-sualsız (öncəki fəaliyyətlərinə istinadən) ilahilik mərtəbəsinə qədər yüksəlirlər. Bundan başqa, hərbi psixologiyada sorğulayıcı (tənqidi) yanaşma qəbuledilməzdir. Burada hər şey iyerarxiya pilləsi üzrə əmrlərin sorğu-sualsız və qeyd-şərtsiz itaət formasında yerinə yetirilməsinə əsaslanır. Eyni məqam dini psixologiyanın da xarakterinə uyğundur. Dinlərdəki Tanrı obrazı da ən uca qüvvə hesab edilir və onun əmrlərinə iman gətirərək təslim olmaq, əvəzini isə digər dünyada almaq şərtdir. Məhz buna əsasən, tarix boyu savaşlar ilk növbədə dini mentalitetə əsaslanaraq insanlarda stimulverici təsir yaradaraq onları hərəkətə gətimişdir. Maraqlı fakt olaraq qeyd edək ki, Sardiniya adasında yaşayan insanların ölüm rituallarından birinə əsasən, yaşlı şəxsləri ölümə gülərək yola salarmışlar. Burada gülüş yeni həyata başlanğıcı, fani dünyadan əbədi həyata keçidi simvollaşdırır. Bununla bağlı "sardonik gülüş" ifadəsi də meydana gəlmişdir.
"Bütün kütlə hərəkatları tərəfdarlarına ölümü gözə almaq və birlikdə hərəkət etmək hissi aşılayır: ortaya qoyduqları proqram və təlqin etdikləri təlim nə olursa olsun, bütün kütlə hərakatları fanatizmi, entuziazmı, böyük ümidləri, nifrət və dözümsüzlüyü körükləyir: bütün kütlə hərakatları həyatın müəyyən dövrlərində güclü bir aktivlik yaratmağa qadirdirlər və kor-koranə inam və sədaqət tələb edirlər"(14)
Qədim mifoloji-dini mənbələrə əsasən, hökmdar Tanrının yer üzündəki nümayəndəsi, onun təmsilçisi hesab edilmişdir. Məs.; Qədim Misirdə "Horus adı", "Set adı" kimi Misir fironlarına verilən titullar mövcud olmuşdur. Misir mifologiyasına görə, Şahin başlı Tanrı Horus fironun qoruyucusu sayıldığı üçün firon tituluna bu ad əlavə edilmişdir. Həmçinin fironlar "Yer üzündəki Horus" və ya "Tanrının cisimləşmiş forması" olaraq da qəbul edilirdi. Qədim Misir dilində "Hor" sözü "yüksəklik", "səma" mənalarını da malik idi. Horusun baxışları yırtıcı quşların baxışları kimi təsvir edilir ki, bu da insanın hər hərəkətini izləyən bir ilah və ya daxili dünyamızın nəzarətçisi hesab edilən vicdan məfhumunun simvolu hesab edilir. Burada əsas tələb daxilimizdəki Set (şər və ya nəfsani mahiyyətli hesab edilən istəklər) ilə mübarizə apararaq, Horusun qalibiyyətinə rəvac vermək idi. Antik miflərdə olduğu kimi səmavi dinlərdə də hökmdar və peyğəmbərlər, eləcə də digər dini liderlər ilahi missiyalı şəxslər hesab edilmiş və onların verdiyi əmrlər, yaratdığı qayda-qanunlar sisteminə sorğu-sualsız itaət edilmişdir. Tanrının "ilahi döyüşçü" obrazında təsviri əsasən yəhudilikdə, xüsusən də İsrail Krallığının milli tanrısı hesab edilən Yahve adında özünü daha çox büruzə verir. Maraqlı məqam olaraq qeyd edim ki, yəhudi inancına əsasən, İsrail sözünün ehtiva etdiyi mənalardan biri Yaqub peyğəmbərə istinadən "Tanrı ilə güləşən" deməkdir.
Bundan başqa, bir çox dildə "Ana", "Torpaq", "Vətən" anlayışlarının eynimənalı işlənmə səbəbi də mifoloji düşüncə ilə əlaqəlidir. Belə ki, əksər miflərdə məhsuldarlıq tanrıları qadın simalıdır və təbiətin doğurğanlığını simvollaşdırır. Məs.: şumer miflərində "Cənnətin kraliçası" adlandırılan, məhsuldarlıq, müharibə və sevgi tanrısı, həmçinin ilahi ədalət, seks və siyasi hakimiyyət simvolu hesab edilən İnanna (İştar), yunan mifologiyasında təbiət və məhsuldarlıq tanrısı Demetra və s. Maraqlıdır ki, İnanna və Demetra mifində də ortaq süjet var: yeraltı dünyaya səyahət. Belə ki, Demetra mifində onun qızı Persefonaya, İnanna mifində isə əri Dumuzidə ilin yarısını yeraltı dünyada, digər yarısını isə cənnətdə keçirməyə (bu zaman onu bacısı Geştinanna əvəz edir və nəticədə fəsillərin dəyişimi yaranır. Həmçinin burada da təbiətin dirçəlməsi və ölümü məzmunu var) icazə verilir. Digər bir məqam isə odur ki, Demetra da monotestik inancın tanrısı ilə oxşar olaraq ona sitayiş edənlərin digər dünyada öz yanında qorunacağına zəmanət verir. Eyni zamanda Meksika neopaqanizmi və xalq katolikliyinin ortaq personajı olan Santa Muerta (Müqəddəs ölüm) öz fədailərinə sağalma, mühafizə və axirətə təhlükəsiz çatdırılma vəd edir. Maraqlı bir müqayisə olaraq da qeyd edim ki, Hind-Avropa dillərində olan "altar" sözü "qurbangah", "səcdəgah" və "taxt" mənasına gəlir. Şumer mifologiyasında "Yer altı dünyasının 7 şeytanı" və ya "Cəhənəm övladları" deyə təsvir edilən Gallu adlı demonlar da var. Yer altında öz qurbanlarına işgəncələr verən bu demonları sakitləşdirmək üçün quzu qurban edilməsi ənənəsi mövcud olmuşdur. Maraqlıdır ki, "Əhd sandığı" (Tabutu-Səkinə) deyə adlandırılan və Süleyman məbədində qorunduğu, daha sonralar isə yoxa çıxdığı iddia edilən sandıqda hakimiyyət məzmunlu qüvvələrin saxlanılması süjeti də dini mətnlərdə yer almışdır. Dini mənbələrə görə, sandığa ancaq seçilmiş insanlar yaxınlaşa bilər və ona sahib olacaq şəxs bütün dünyaya hakim olacaq. Həmçinin maraqlı bir müqayisə olaraq qeyd edim ki, İngilis dilində mövcud olan "impotency" sözü "iqtidarsızlıq", "zəiflik" mənasına gəlir. Bu söz günümüzdə daha çox "cinsi iqtidarsızlıq" mənasında işlənilir. Göründüyü kimi, nəsilartırma instinkti düşüncəyə də öz təsirini göstərmişdir. Xüsusilə də tarixən siyasi hakimiyyətin varislik (atadan-oğula) prinsipi ilə həyata keçirilməsini nəzərə alsaq, ifadənin bu istiqamətdə formalaşması maraqlı bir məqamdır.
"Sənin üçün ən yaxşı sayıla biləcək şey tez bir zamanda yox olman və bir daha doğulmamağındır..." (15)
Bilqamıs, qəm eyləmə, canın sağ olsun sənin
Gecə-gündüz de, gül, əylən, kefin çağ olsun sənin...
Əbədimi tikirik evləri tikən zaman?
Əbədidirmi nifrət hissi insanda?
Əbədimi axır çayda sular daşanda? (16)
Dini inancların müsbət əhəmiyyətlərindən biri olaraq hüquq anlayışını əsas gətirmək olar. Lakin burada da monoteizmin orijinal bir ideya gətirdiyini iddia etmək olmaz. Belə ki, bir çox paqanist hüquq normaları monoteist hüquq anlayışına təsir etmişdir. Məs.: "Hammurabi qanunları", "Ahimsa" prinsipləri ilə "Mitsvot - 613 əmr" yəhudi kanonik toplusu, "10 əmr" (və ya "Musanın 10 hökmü") və s. arasında oxşar məqamları örnək göstərmək olar. Bunlar arasında nisbi dəyişikliklər, coğrafi şəraitlə əlaqədar olaraq müəyyən əlavələr olsa da, məzmun etibarilə təməl prinsiplər - öldürmə, əzab vermə və s. qorunmuşdur. Bundan başqa, müxtəlif xalqların yaradılış, axirət kimi mövzularda miflərinə, dini ədəbiyyatlarına nəzər saldıqda da oxşarlıqları görmək mümkümdür. Məs.: "Böyük daşqın" mövzusu paralel olaraq bir çox xalqların poetik ədəbiyyatında işlənmiş süjetdir. "Dirilmə" və reinkarnasiya ideyası arasında da oxşarlıq sezmək olar. Belə ki, hinduizmdəki reinkarnasiya insanın bir başqa həyatdakı yaşamını təmsil edirsə, səmavi inanclardakı dirilmə də bu məzmundadır. Çünki növbəti dünya həyatında yeni başlanğıc üçün ruhun dirilməsi lazımdır. Maraqlıdır ki, "ruh ölmür" ifadəsi burada ziddiyyətli məqam yaratsa da, biz bunu yuxarıdakı Qut ifadəsi ilə müqayisə etdikdə, klassik fizikanın "Enerji itmir, bir haldan digərinə keçir" (Enerjinin saxlanması) qanunu ilə müqayisə edə bilərik. Bu baxımdan Reinkarnasiyanı da öldükdə insan bədənindən ayrılan enerjinin, mineralların torpağa (basdırıldıqda) və ya təbiətə (kremasiya və s. dəfn üsulunda) qarışması və həmin mineralın bitkilərə, ağaclara və digərlərinə gübrə olması nəticəsində insanın da başqa bir həyat forması qazanması kimi mənalandırmaq mümkündür. Axirət mövzulu süjetlərdə də oxşarlıq tapmaq mümkündür. Məs.: şumer mifologiyasında Tale lövhəsi, skandinav miflərindəki Raqnarök (Tanrıların döyüşü), yunan mifologiyasında Titanların döyüşü ilə səmavi dinlərdəki qiyamət ssenarilərində də oxşar məzmun vardır - xeyir və şər təmsilçilərinin hakimiyyət iddialı qarşılaşmaları və bunun sonunda dünyanın dağılması, səmavi məhkəmənin qurulmasına hazırlıq başlayacaqdır. Skandinav miflərinə əsasən, döyüşdə ölən insanlar Valhallada Raqnarökə qədər Tanrıların yanında qərar tutacaqlar, səmavi inanclara görə də Şəhidlər ölmür və Tanrı qatında müqəddəs dini şəxsiyyətlərin bərabərinə yüksəlirlər. Qeyd edim ki, əsasən səmavi inancda (xüsusilə də xristianlıqda) dünyəvi həzzlərə tabe olmaq şər məzmunlu hesab edilmişdir. Buna qarşı olaraq isə asketik həyat tərzi (tərki-dünyalıq, münzəvilik) və özünü başqaları uğruna fəda etmək müsbət qarşılanmışdır.
Maraqlıdır ki, dini hərəkatlar bir çox hallarda insanları köləlikdən qurtararaq onlara azadlıq vədləri verməsi, yaşadıqları əziyyətli həyatdan qurtulmaları baxımdan formalaşmışdır. Məs.: yəhudi ənənəsindən məlum olan "Bal və süd diyarı" (Vəd edilmiş torpaqlar) anlayışı. (Qeyd edim ki, "Bal və süd" mifologiyada bolluq-bərəkət simvolu da hesab edilir). Xüsusən dinlərin mahiyyətində zülm və ona qarşı üsyan, köhnə inancların devrilməsi və onların sosial-hüquqi təsirinin zəiflədilməsi elementi (məs.: "Əhdi-Ətiq" (Köhnə andlaşma), "İncil" (Yeni Andlaşma) və s.) diqqəti cəlb edən məqamlardandır. Eyni zamanda "Çıxış" kitabına əsasən, yəhudilərin Misiri tərk etməsi hadisəsini bəzi dini mənbələr İsa Məsihin vəd etdiyi dirilmə və xilas motivinin prefiqurasiyası (gələcəkdə baş verəcək bir hadisəyə öncədən dəlalət etmə) hesab edilir. Maraqlıdır ki, bu motiv orta əsrlərin sonlarında Avropada dini təqiblərdən qaçaraq Amerikaya köç edən insanların və sonrakı mərhələdə Afroamerikanların sivil hüquq və azadlıqlar uğrunda mübarizəsi zamanı da istifadə edilmişdir. Həmçinin dini ideologiyaların formalaşmasını siyasi istiqamətli də hesab etmək olar. Məs.; şumer mifologiyasında "Enuma Eliş" yaradılış dastanı Babilin Assuriya üzərində hakimiyyətinin qanuniləşməsi dövrlərinə təsadüf edir. Bəzi tədqiqatçılara görə, bu dastan Babil hakimiyyətinin üstünlüyünə əsaslanan mifin siyasi elementi də ola bilər. Bəzi sonrakı versiyalarda Babil tanrısı Marduku Assurların əsas tanrısı olan Aşur əvəz edir (Hökmdarların tanrıya bənzər olması məqamı padşah Aşurbanipalın və Aşur şəhərlərinin adında da özünü əks etdirən məqam olaraq göstərilə bilər).
Əlavə olaraq; bir neçə anlayışlar arasında fərdi şəkildə müqayisələr apara bilərsiniz:
Məkkənin qoruyucu tanrısı Hubal (Baal) - İslam simvolu Hilal.
Skandinav miflərində Raqnarökü elan edəcək yarıtanrı Heimdall - Səmavi inancda axirəti elan edəcək mələk İsrafil.
Misir mifologiyasında öldükdən sonra yenidən dirilən, lakin dünyaya deyil, Duat adlı yeraltı axirət dünyasına qayıdan Osiris - Səmavi inancda çarmıxa çəkildikdən sonra dirilərək Tanrı qatına yüksələn İsa Məsih.
Misir mifologiyasında Osirisin ölmüş cismindən möcüzəvi şəkildə Horusa hamilə qalan İsis - Xristianlıqda Müqəddəs Ruh tərəfindən İsaya hamilə qalan Bakirə Məryəm.
Skandinav miflərində tanrıların düşməni Yormuqandr - Səmavi inanclarda Tanrıya qarşı olan Dəccal.
Mifologiyada Ölülərin qayıqçısı Xaaron - Səmavi dinlərdə Ölüm mələyi - Əzrail.
Foto: Vyetnam müharibəsindən, 1967. Dəbilqədəki yazının müəllifi: Allen Ginsberg, "The Fall of America: Poems of These States". 1965-1971.
Rəqəmlə işarələnmiş istinadlar:
(1) Fridrix Niçşe "Böyle söyledi Zerdüşt" (Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011. Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi)
(2) Ağalar Məmmədov "Aşma" kitabı. ("Qanun" nəşriyyatı, Bakı, 2012)
(3) Nevzat Kaya "Bədən Tarixi"
(4) Boris Pasternak "Doktor Jivaqo" əsərindən ("Şərq-Qərb", Bakı, 2011. 848 səh.)
(7) Bertan Russell "Din ile bilim" kitabı (Say yayınları, Altıncı basım: 1994, 176 səh.) .
(11) Heydər Hüseynov "Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" kitabı (Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 400 səh.)
Əsərin pdf linkləri:
1) Azərbaycanca
2) Türkçə
(14) Erix Hoffer "Əsl inamlı" (Kütlə hərəkatlarının təbiəti haqqında) kitabı, "Solfront", Bakı, 2017, 225 səh.
(15) "Dionis və Midas" mifindən.
(16) "Hər şeyi bilən adamın dastanı (Bilqamıs)" (Qədim Şərq ədəbiyyatı müntəxəbatı. "Şərq-Qərb", Bakı, 2007, 672 səh.)
İstifadə edilmiş digər mənbələr:
"Agnostisizm ve İlahi tragedya" kitabı, Diamond Tema. (Mitra yayınları).
* Narıncı rəngli hissələrə daxil olaraq həmin mövzu haqqında bəhs edilən istinadlarla tanış ola bilərsiniz.
P. S.
Müəllif: Eyvaz Usub
Comments
Post a Comment