Qədim
dövrlərdə Azərbaycan ərazilərində yaşayan insanların həyatında dini ayin və mərasimlər
önəmli yer tutmuş, oda, suya, ağaca, dağa inam, əcdadların ruhlarına, müxtəlif
təbiət hadisələrinə və səma cisimlərinə pərəstiş güclü olmuşdur. Qobustan
qayaüstü rəsmlərinin dini ayin və mərasimlərlə bağlılığı bu fikrin əyani təsdiqidir.
Min illər keçməsinə baxmayaraq, müasir dövrdə də bu inancların bəzi əlamətləri
insanların yaddaşında qalır və həyat tərzində özünü büruzə verir.
Zərdüştilik.
E.ə. VI əsrdə
tarixi Azərbaycan ərazilərində yaranmış, ölkəmizlə yanaşı, İranda, Hindistanda
və Orta Asiyada geniş yayılmış dinlərdən biri Zərdüştilikdir. Zərdüştilik
dünyanın ən qədim dini təlimlərindən biridir. Bu dini təlim onun banisi Zərdüştün
adı ilə bağlıdır. Zərdüşt e.ə. VI əsrdə yaşamışdır. Orta əsrlərin bir
çox müsəlman müəllifləri, eləcə də bir çox müasir tədqiqatçılar bu peyğəmbərin
vətəninin Azərbaycan olduğunu deyirlər.
Zaman
etibarilə etnik-mədəni sistemlərin diferensiasiyasının formalaşmağa başladığı və
ictimai əmək bölgülərinin bir-birini əvəzləməsi dönəmlərinin təlimi kimi
ortaya çıxan Zərdüştilik yayıldığı arealda toplumun həyatına bir sıra
yeniliklər gətirmişdi. Zərdüştiliyin cənnət-cəhənnəm, qiyamət günü,
ruhların dirçəlməsi və s. kimi doktrinaları sonralar başqa dinlərdə, o cümlədən
səmavi dinlərdə də öz əksini tapmışdır. Zərdüştiliyin yayıldığı areal fərqli
etnik mənsubiyyətə və mədəni düşüncələrə malik insanların, eləcə də müxtəlif
inanc sahiblərinin birgə yaşadığı məkan idi. Bu din, özlüyündə müxtəlifliyə
dözümlü münasibət göstərməklə, müəyyən zaman kəsiyində ümumbəşəri xarakter
daşıyan universal mədəni dəyərlər toplusunu formalaşdıra bilmişdi. Həmin dəyərlərdə
öz əksini tapan bir çox ideya və prinsiplər müasir anlayışlarla ifadə etdiyimiz
tolerantlıq və multikulturalizmdə də öz əksini tapan bir çox ideya və prinsiplərlə
üst-üstə düşür.
Zərdüştilik
insanları ədalətə, əxlaqi təmizliyə səsləyərək, zorakılığa, ədalətsizliyə,
müharibələrə, qarət və qətllərə qarşı çıxırdı. Bu təlim insanlara etnik
və dini mənsubiyyətinə, rənginə, sosial statusuna və s. görə fərq qoymurdu. Sülh
cəmiyyəti qurmaq istəyərək toplumun həyatında sosial ədalətin bərqərar
olmasına və rifah cəmiyyətinin qurulmasını arzu edirdi. Zərdüşt öz
dualarında bütün yaranmışlar, o cümlədən insanlar üçün fərq qoymadan rifah diləyirdi.
Zərdüştliyin dini kitabı olan “Avesta”da deyilir: “Ey Məzda, əllərimi
duaya qaldıraraq birinci, varlıq nemətini almış bütün yaranmışlar üçün Sipəntəməinudan
(müqəddəs ağıldan) rifah istəyirəm. Həm də, ey Ordibehişt, Bəhməni və
Keuşurvəni sevindirəcəyimi (istəyirəm)”. Qeyd edək ki, dini ideologiya
tarixində, bu dini təlim ilk dəfə olaraq sosial Şər və ictimai bəla
problemini qaldırmış, ona qarşı mübarizə imkanlarından söz açmışdır. Zərdüşt Xeyirlə Şərin fərqli
olduğunu irəli sürmüş, onları bir-birindən ayırmış və onlar arasında
daim mübarizə getdiyini söyləmişdir: “O pak gövhər, xəbis gövhərə belə
demişdir: “Biz ikimiz, nə düşüncə, nə tərbiyə, nə ağıl, nə din, nə söz, nə
davranış, nə inam və nə də ruhda bir-birimizə uyğun gəlirik”. Zərdüştilik bu mübarizədə
insanın xeyir və şər düşərgələrindən birini seçmək imkanı və azadlığı tanınsa
da, sosial Şər ilə mübarizədə insanın roluna böyük yer verilmişdi. Zərdüştlüyün
peyğəmbəri hesab edirdi ki, insan Xeyrin, Doğrunun və Vicdanın Şər, Yalan və
Qaranlıq üzərində qələbəsinə kömək etməlidir və bunun üçün “Avesta”da
insanlara “doğruluq və uğurlu davranış çəmənində məskən salmaq” kimi
mükafatlar da vəd olunurdu. Qatalarda bu haqda deyilirdi: “Doğruluq tərəfdarının
xeyrini istəyən başçı, kəndli və ya din rəhbəri, eləcə də heyvanları qorumağa səy
göstərən adam doğruluq və uğurlu davranış çəmənində məskən salacaqdır”.
Etiqad
azadlığı, yaxud “Hər kəsin sərbəstliklə öz dinini
seçib qəbul” edə bilməsi, dini müxtəliflik
və başqalarına dözümlü münasibət göstərmək kimi prinsiplər, dini tolerantlığın
və multikulturalizmin əsasında dayanan başlıca prinsiplərindən sayılır. Zərdüştilik
dini də insanlara etiqad azadlığı, inanclarla bağlı seçim sərbəstliyi verir və
bununla bağlı hər cür zorakılığı rədd edirdi. “Avesta”da bu haqda
deyilir: “Ey Məzda, dünyanın başlanğıcında bizim üçün din yaratdın. Ruha bədən
qəlibini verdin, ona özünə xas olan ağıl xüsusiyyətini bağışladın, davranış öyrətdin
ki, hər kəs sərbəstliklə öz dinini seçib qəbul etsin”. Qeyd edək ki,
Zorastirizmin hökmran olduğu əhəmənilər və sasanilər
dövlətlərində hakim elitanın başqa dinlərə tolerant münasibəti olmuşdur.
Belə ki, Əhəməni hökmdarı Kir zərdüşti olsa da, öz dinini nəzarətdə
saxladığı ərazilərin xalqlarına sırımaq cəhdlərində olmayıb. Kir, Babil
sürgünündən sonra yəhudilərə Qüdsə qayıtmağa və orada məbədlərini
qurmağa icazə vermişdi. Zərdüştilik fəlsəfəsinin yəhudilərin sürgün sonrası
iudaizm dininə xeyli təsiri olub. Böyük Dara da zərdüştilikdə olub,
başqa dinlərə tolerant münasibət sərgiləyib. Zərdüşitliyin dövlət dini kimi qəbul
edildiyi Sasanilərdə də digər dinlərə dözümlü münasibət olmuşdur. Sasanilərin
hökmran olduğu ərazilərdə iudaizmin və xristianlığın yayılması dediklərimizə
sübut kimi qiymətləndirilə bilər. Zorastirizm və onun dini kitabı olan
“Avesta”da müxtəlif etnik mənsubiyyətə malik, mədəni özünəməxsusluğa və
inanclara sahib insanların qarşılıqlı əlaqələri əsasında formalaşan sosial
həmrəyliyə çağırışlar edilir: “Ey Məzda Əhura, ona azadlıq yolunu
açdın ki, kəndliyə, ya kəndli olmayana tərəf meyl etsin”. Zərdüşt insanların
bir arada yaşaya biləcəyi ədalətli cəmiyyətin qurulmasını arzulayır. Zərdüşt,
sülh cəmiyyətinin tərəfdarıdır. O müharibələrin və dağıntıların əleyhinədir, “get-gəl
azadlığının” tərəfdarıdır. Yaşamaq, mülk toxunulmazlığı və s.
kimi insanların təməl haqq və hüquqlarının müdafiəçisidir. «Avesta»da deyilir: «Mən
(Zərdüşt – Ə.Ə.) müharibələri rədd edib, silahı bir yana tullamağı istəyən Məzda
dininə inanıram… kəndlərin dağılması, mal-qaranını talanı və oğurluğun əleyhinəyəm…
get-gəl azadlığı, mülk toxunulmazlığı tərəfdarıyam».
Uzun
dövr ərzində dövlət dini statusunu qoruyub saxlamış Zərdüştilik, VII əsrdə
İslamın meydana gəlməsi və bölgədə geniş yayılması ilə əlaqədar zəifləməyə
başlamışdır. Geniş əhatə dairəsinə malik, Hindistanda və İranda indiyə kimi mənsubları
yaşayan Zərdüştilik Azərbaycan xalqının bəşəriyyətin mədəni dəyərlər sisteminə ərməğan
etdiyi ilk böyük töhfədir. Təsadüfi deyil ki, İslamın ən güclü olduğu dövrlərdə,
hətta XX əsrə qədər Bakıda – Suraxanıda atəşpərəstlərin məbədi – Atəşgah fəaliyyət
göstərmişdir. Həmin məbəd bu gün də Azərbaycanın simvollarından biridir. Müasir
dövrümüzdə Zərdüştiliyə sitayiş edənlərin sayı azdır. Hazırda bu dinin dünyada
130 minə yaxın mənsubu var, onlar əsasən Hindistanın Bombey və Qucarat
ştatlarında yaşayırlar. Həmçinin, London, Nyu-York, Çikaqo, Boston və
Los-Anceles şəhərlərində kiçik Zərdüşti qrupları fəaliyyət göstərir.
Manilik.
Artıq b.e.
I minilliyin ilk əsrlərində Qərbi Midiyanın (yaxud o zaman adlandırıldığı
kimi, Atropaten Midiyasının) vilayətlərində o dövr üçün səciyyəvi olan ictimai ədalətlə
səciyyələnən dini-etik təlimlərdən biri olan Manilik geniş yayılmışdı. Manilik
adı almış dini hərəkatın banisi Mani (216 - 274 və ya 276) hesab
olunur. Bu təlim, rəsmi Zərdüştiliyə qarşı yönəlmişdi, odur ki, zərdüştilik
onu küfr (kafirlik, dinsizlik) hesab edirdi.
Mani
iyirmi dörd yaşında özünü peyğəmbər elan edərək öz missioner fəaliyyətinə Şərqdə
(Həmədanda) başlamışdır. Mani, yazdığı “Sirlər kitabı”, “İki prinsip
haqqında kitab”, “Praqmataya” (“Nəsihətnamə”), “İncil”, “Şapurakan”, “Dualar
kitabı” və s. kimi kitablarında onun yaratdığı yeni dini təlimin əsasları
öz əksini tapmışdır.
Bütün
mövcud dinləri bir araya gətirərək vahid bir din yaratmağı Mani, özünün
başlıca missiyası hesab edir və yaratdığı yeni dini yeganə düzgün din hesab edərək,
“ona hər bir ölkədə və bütün dillərdə etiqad” edilə biləcəyini
bildirirdi. O, yazırdı: “Əvvəlki dinlər yalnız bir ölkədə mövcud idi və bir
dildə idi. Yalnız mənim dinim elə xüsusiyyətlərə malikdir ki, ona hər bir ölkədə
və bütün dillərdə etiqad edə bilərlər. Onu ən ucqar ölkələrdə təbliğ edəcəklər”.
O, öz dininin vəhy dini olduğunu və yeni dini yaymaq üçün Tanrı tərəfindən göndərildiyini
bildirirdi. Maniliyin teologiyasında adı çəkilən allahlardan biri, İlahi Əkizi
ona xitabən deyir: “Sən yalnız bu dinə deyil, bütün insanlara, bütün məktəblərə,
bütün şəhərlərə, bütün ərazilərə göndərildin. Bu ümid sənin vasitənlə hər bir
bölgəyə, hər bir ölkəyə elan ediləcək və açıqlanacaq”. Türk filosofu Orxan
Hançerlioğlu (1916-1991) “Düşüncə tarixi” əsərində bu qənaətə gəlir
ki, Maniliyin dinləri sintez etməkdə əsas məqsədi dinlərarası savaşları
aradan qaldırmaq idi. Zamanında geniş yayılmış zərdüştilik,
xristianlıq, buddizm və s. kimi dinlərin bir sıra ideyalarından bolluca
faydalanan Manilik sinkretik xarakterə malik bir din idi. Mani, gəzdiyi
və missionerlik fəaliyyətləri ilə məşğul olduğu ölkələrdə öz dinini həmin ölkələrdə
yayğın olan dinlərin ideyalarından faydalanmaqla, onlara uyğunlaşdırırdı. Məsələn,
o, Türküstanda olarkən burada hakim etiqad olan Buddizmin simvollarından,
Xristianlığın yayıldığı Qərbdə isə, daha çox Xristian dininin elementlərindən
istifadə edirdi. Mani, yaxşı tanış olduğu zərdüştilik, xristianlıq və buddizm
kimi dinləri düzgün dinlər kimi qiymətləndirirdi. Ancaq o hesab edirdi ki,
insanlar bu dinləri düzgün qiymətləndirə və başa düşmədiklərinə görə onu təhrif
edərək bərbad hala salmışlar. Maniyə görə o, Tanrılar tərəfindən “yer üzərinə
göndərilmişdir ki, əsl dini bərpa etsin”.
Məzdəkilik.
İlk orta
əsrlərdə (V əsrdə) Azərbaycanda yayılan başqa bir dini-etik təlim və
adını öz banisi Məzdək-Bamdad-ın adından götürmüş məzdəkilər təlimi idi.
Məzdək-Bamdad, V əsrin 50-ci illərində anadan olmuş, bəzi mənbələrə görə 528-529-cu
illərdə, bəzilərinə görə isə 524-cü ildə ölmüşdür. Öz ideyalarını İranın cənub-şərqində
(Həmədan şəhərində) yaymağa başlayan Məzdəkin yaratdığı bu təlim qısa
müddətə olsa da, Sasani kimi böyük bir imperiyanın dövlət dininə çevrilə
bilmək imkanını da qazanmışdı. Öz ideyalarına görə məzlum təbəqənin arzu
və istəklərinin ifadəçisinə çevrildiyi üçün zamanında, həm də güclü
antifeodal hərəkata çevrilə bilmişdi. Sosial tərəfi ilə daha güclü olan
Məzdəkiliyin başlıca ideyalarından biri cəmiyyət üzvləri arasında
sosial-siyasi və iqtisadi sahələrdə bərabərliyin təmin olunması ilə bağlı idi.
Məzdək deyirdi: «Allah öz nemətlərini yaratmışdır ki, insanlar onları
öz aralarında tən bölsünlər. Ancaq, insanlar bir-birinə qarşı ədalətsizlik
edirlər. Ona görə də, əmlak varlılardan alınıb yoxsullar arasında bölünməlidir».Məzdəkilər
əxlaqi normaların təmin olunduğu bir ortamın olmasını arzu edirdilər. Onlar
oğruluğu, yalanı, zülmü pisləyir, istismarın hər cür formasına qarşı
çıxırdılar. Məzdəkin fikrincə, insan özünə oxşayanı (insanı) öldürməməli, ət
yeməməlidir, ancaq o, İşığın Qaranlıq üzərində qələbəsinə, cəmiyyətin
bütün üzvləri arasında dözümlülüyün (indi dəbdə olan terminlə desək, «tolerantlığ»ın)
və qardaşcasına məhəbbətin artmasına kömək etməlidir. Məzdək, toplumda
sosial bəlanı doğuracaq bütün amillərə qarşı mübarizə aparmağın zəruriliyini irəli
sürürdü. O, cəmiyyətin həyatında bərabərhüquqluluğun, dostluq və
qardaşlığın təmin edilməsi üçün acgözlük, paxıllıq, hərislik və s. kimi qeyri-əxlaqi
halları doğuran səbəblərin kökünü kəsməyin zəruriliyini irəli sürürdü. Məzdək
hesab edirdi ki, əmlak bərabərliyinin mövcud olmadığı cəmiyyətdə istismarın
kökü kəsilə bilməz. Bu barədə o, deyirdi: “Tanrı, torpaqdan yeməyi və
bütün ehtiyacları, xalq onları aralarında bərabər bölüşsün deyə yaratmışdır.
Heç bir kimsə digərinin payından alıb götürə bilməz. Hər kəsin varlıq baxımından
bərabər olması üçün, qətiliklə birinin ortaya çıxıb zəngindən götürərək kasıba
verməsi lazımdır. Hər kim olursa-olsun, kimsənin bir başqasından daha çox
varlıq, mal-mülk və birdən çox qadına sahib olmağa haqqı yoxdur…"
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
1. “Multukulturalizmə giriş: Ali məktəblər
üçün dərslik”. Bakı: Şərq-Qərb, 2019.
2. “Azərbaycan multikulturalizmi. Ali məktəblər
üçün dərslik”. Bakı. BBMM, 2017. 416 səh.
Comments
Post a Comment