Erix Fromm: “ÜMİD İNQİLABI” (I hissə)

      "Yaşayan hər şeyə qatılan insan üçün vardır ümid"

      (Əhdi-Ətiq, 9:4)

Bu məqalə, məşhur psixoanalitik E. Frommun eyniadlı kitabı əsasında hazırlanmışdır. Təssüf ki, əsərin dilimizə tərcüməsi mövcud deyil. Buna görə də, bacardığımız qədər əsərin ən maraqlı hissələrini seçib tərcümə etməyi düşündük.

Ön sözdə də yazarın dilindən deyildiyi kimi; "Bu kitab, müəllifin, Amerikanın 1968-ci ilində, daxilində mövcud olduğu vəziyyətə münasibətini dilə gətirməkdədir... Kitab, daxilində olduğumuz ziddiyyəti yaxşı görə bilməyənlərə bəzi problemləri açıqlamaq və insanları hərəkətə keçirməyə çağırmaq məqsədi güdməkdədir. Lazım olan yeni çözümləri məntiqsizlik, ağıldankənar və kin duyğularıyla deyil, məntiqi və tutqulu bir həyat sevgisinin köməyilə tapa biləcəyimiz inancını dilə gətirməkdədir. Fərqli siyasi və dini baxışlara sahib olmaqla birgə, həyata qarşı bəhs etdiyimiz bu qayğını duyan, məntiqə və gerçəkliyə sayğısı olan geniş bir oxucu kütləsinə səslənməkdədir"  

                           YOLAYRICI

Sadəcə bir neçə insanın açıqlıqla gördüyü bir kabus dolaşır aramızda. Bu, bildiyimiz kommunizm, ya da faşizm kabusu deyil. Yepyeni bir təhlükə... Tək məqsədi maddi istehsalı və maddi istismarı ən üst qatda reallaşdırmaq olan, komyüterlər tərəfindən istiqamətləndirilən, bütünlüklə robotlaşmış bir cəmiyyət formasında özünü göstərən qorxunc kabus.

     Bu sosial proses ərzində insan övladı, cəmiyyət robotunun qarnı tox, gözü əla, amma, aktiv olmayan və duyğudan dərhal məhrum olanın hissəsi halına gətirilir. Bu yeni cəmiyyətin zəfərə çatmasıyla, fərdiyyətçilik və şəxsi həyat məhv olacaq; başqalarına qarşı bəslənə bilinəcək duyğular, psixoloji elmlər və digər vasitələrlə və ya yeni bir daxili nəzarət təcrübəsi hesab edilən uyuşdurucularla nizamlanacaq. Zbiqnev Bjezinskinin deyimilə: "Texnoloji cəmiyyətdə belə bir fəaliyyət gözə çarpmaqdadır; bir-birindən fərqli səviyyələrdə yerləşən milyonlarla vətəndaşı, duyğuları basdırmaqda və məntiqi nəzarətdə ən inkişaf etmiş əlaqə texnikalarını uğurla istismar edən insanları dəstəkləyəcək mövqeyə gətirmək." Bu yeni cəmiyyət formasının yaranacağı, roman janrında olan Corc Oruell'in "1984" və Oldoks Haksli'nin "Cəsur yeni dünya" (Brave new world) adlı əsərlərində öncədən söylənmişdi.

Bəlkə də, hazırda işin ən pis tərəfi, şəxsi rejimimizi idarə edə bilməyəcək vəziyyətə gəlmiş olmağımızdır. Kompyüterlərin bizim əvəzimizə verdiyi qərarları yerinə yetiririk. Biz, insan övladı olaraq, daha və daha çox istehsal etmək və daha çox istismar etməkdən başqa məqsəd güdmürük. Heç nəyə qarşı məqsəd bəsləmirik və ya hər şeyə qarşı məqsədsizlik içərisindəyik. Qərar qəbul etmək məsuliyyətindən məhrum edilməyimizin yaratdığı passivlik səbəbindən, mənəvi ölüm və ayrıca, nüvə silahlarıyla məhedilmə təhlükələriylə qarşı-qarşıyayıq. 

Bu, necə oldu? Necə oldu da insan övladı təbiətə qarşı qazandığı zəfərin yaxınlığında ikən, öz yaratdığı şeylərin dustağı halına gəldi, necə oldu da, ciddi şəkildə öz-özünü məhvetmə təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qaldı.

İnsan övladı, elmi həqiqətin araşdırılması zamanı, təbiətə hökmran olarkən faydalana biləcəyi bilgiyə rastladı. Bu sahədə böyük uğurlar qazandı. Ancaq, texnikaya və maddi istehsala təktərəfli ağırlıq verməklə, özü və həyatla olan bağını itirdi.

Mənəvi inancını və ona bağlı olan insani dəyərləri itirincə, texniki və maddi dəyərlər üzərinə fokuslandı; dərin coşqular hissetmə istedadını, bu duyğuların gətirdiyi sevinc və kədəri duymaq istedadını itirdi. İnsan övladının inşa etdiyi texnika elə inkişaf etdi ki, onun düşünmə formasını basdıran yeni bir hökmran halına gəldi.

 Hal-hazırda sistemimizin ən təhlükəli tərəflərindən biri, iqtisadiyyatımızın silah istehsalına (ayrıca, bütöv bir müdafiə mexanizmasını saxlamaq üçün görülən işlərə) və maksimum istismar fəaliyyətinə əsaslanması faktıdır. Çox yaxşı işləyən bir iqtisadi sistemin fəaliyyəti üçün, bizi maddi olaraq məhvolma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qoyan şeyləri istehsal etməyimiz, fərdi tamamilə passiv bir istismarçıya çevirməyimiz və dolaysıyla, onu ölüləşdirməyimiz və fərdin özünü gücsüz, səlahiyyətsiz hiss etməsini təmin edən bürokratiya yaratmağımız zəruri oldu.

                      Ümid nə deyil?

Ümid, daha böyük bir canlılıq, daha böyük bir hissiyatlılıq və düşüncəlilik təmin etmək istiqamətində reallaşdırılmaq istənilən hər ictimai dəyişmənin dəqiqləşdirici faktıdır.   

"Uğurlu" olan inqilabçı - dövlət xadimi, "uğursuz" isə cinayətkar olar.

                   Ümid etmək nədir?

Bir çox insanın hesab etdiyi kimi, arzulara və istəklərə sahib olmaqdırmı? Belə olsaydı, daha çox və daha yaxşı avtomobil istəyən, daha yaxşı ev, daha çox ləvazimat istəyənlər, ümidli insanlar olmalı idilər.

Nə var ki, ümidin təbiəti çox vaxt səhv anlaşılmış və ümidlə heç bir əlaqəsi olmayan, hətta ümidin tam əksi olan baxışlarla qarışdırılıb.

 Amma, deyirlər; bunlar ümidli insanlar deyil, daha çox, istismarçı olmağa düşkün insanlardır. Ümidin nəsnəsi bir şey olmayıb da, daha dolğun bir həyat sürmək, daha böyük bir canlılıq içində olmaq, o sonsuz sıxıntıdan qurtulmaq olarkən və ya teoloji baxımından yanaşsaq, günahlardan təmizlənmə, ya da siyasi baxımdan inqilaba qovuşmaq olarkənmi həqiqi mənada ümid etmiş oluruq? Bəli, əslində, bu növ gözləntilər, ümid etmək mənasını daşıya bilər, amma, gözləntilərdə passivlik varsa və ümid, əl-ətəyi üzməyin, təslimiyyətçiliyin bir bəhanəsi olub, sadəcə bir ideologiya halına gələnədək “gözləmək” formasında özünü göstərirsə, ümid etməkdən bəhs edilə bilməz.

 Kafka, “Məhkəmə” adlı romanında, bu növ təslimiyyətçi və passiv ümidi çox gözəl təsvir edib. Bir nəfər cənnətə (qanuna) açılan qapının önünə gələr və qapıçıdan içəri girmək icazəsi istəyər. Qapıçı, hal-hazırki vaxt üçün icazə verə bilməyəcəyini deyir. Qanun’a gedən yola açılan qapı, əslində, sonunadək açıqdır, amma, adam giriş icazəsi alanadək gözləməyin daha yaxşı olacağına qərar verir. Və oturur, gözləməyə başlayır; günlərlə və illərlə gözləyir. Təkrar-təkrar içəri girmək icazəsi istəyər, amma, hər dəfəsində ona hələ icazə verilə bilinməyəcəyi deyilir. Adam, bütün bu uzun illər boyu durub-dayanmadan qapıçını müşahidə edir; kürkünün yaxasındakı bitləri belə tanıyacaq vəziyyətə gəlir. Getdikcə yaşlanır; ölmək üzrə, ilk dəfə bu sualı soruşur: “Necə olur da bütün bu illər ərzində məndən başqa heç kimsə bu qapıdan girmək istəmədi?” Qapıçı, “Səndən başqa heç kimsə girə bilməzdi ki bu qapıdan” – deyə, cavablayır. “Çünki, qapı ancaq və ancaq sənin üçün idi. İndi artıq bağlayacağam.” Adam, artıq anlaya bilməyəcək qədər yaşlı idi, bəlkə, gənc olsaydı da anlaya bilməyəcəkdi.

Bürokratların sözü sözdür; yox dediklərinə görə, içəri girə bilməz. Bu passiv, gözləyən ümiddən bir az daha çoxu onda olsaydı, içəri girəcək və bürokratları vec etməmək cəsarəti, onu parlaq saraya aparacaq olan azadedici addım olacaqdı.

Bir çox insan Kafka’nın qocasına bənzəyir; Ümid edərlər, amma, qəlblərinin səsini, döyüntüsünü dinləmək və ona görə davranmaq istedadından məhrumdurlar; bürokratlar onlara yaşıl işıq yandırmadığı müddətdə, gözləyər və gözləyərlər. Bu növ passiv ümid, zamana sahib olmağı arzulamaq formasında təsvir edilə bilinəcək, adət edilmiş bir ümid tərziylə yaxından əlaqəlidir. Zaman və gələcək, bu növlü ümidin əsas hissəsi vəziyyətinə gəlmişdir. İndiki müddət ərzində heç bir şey gözlənilməməkdədir, bir sonrakı anda, ertəsi gün, gələcək il ərzində və ümidin bu dünyada reallaşdırıla bilinəcəyinə inanmaq çox mənasız gəlirsə, başqa bir dünyada nələrinsə olacağı gözlənilər. Bu inancın davamında, gələcəyə bir tanrıça kimi sitayiş edən Robespyer (Robespierre) kimi bir insan tərəfindən fransız inqilabında başlanılan bir bütpərəstlik, “Gələcək”ə, “Tarix”ə və “Sonra”ya sitayiş yatmaqdadır. Heç bir şey etmədən passivliyimi qoruyaram, çünki, mən heç bir şey deyiləm, gücsüzəm, bacarıqsızam; amma, zamanın göstərəcəyi şeylər, mənim bacara bilmədiklərimin reallaşmasını təmin edəcək. Müasir burjua düşüncəsindəki “inkişaf”a sitayişin bir tərəfi olan bu gələcəyə sitayiş, ümidin yadlaşmasının ta özüdür. Mən heç nə etməyəcəm, heç nə olmayacam, amma, sitayişlərim, gələcək və sonra, mən heç nə etmədən mənə nələrsə gətirəcək.    

 Passiv gözləntinin, ümidsizliyin gizlənmiş bir forması olması doğrudur, amma, bir də bunun tam əksi, gizlətmə formasında özünü göstərən – sözlərlə, macərapərəstliklə, reallığı gözardı edərək və çətinləşdirilməyəcək şeyi çətinləşdirərək gizlətmək formasında görünən – başqa bir “ümiddən məhrumolma” və çarəsizlik forması vardır.

Bütün şərtlər altında ölümü məğlubiyyətə bərabər tutmayanları xor görən üsyan liderlərinin və saxta xilasedicilərin yanaşması bax bu idi...

Nəyin düz, nəyin səhv, nəyin yaxşı və nəyin pis olduğuna tarixin qərar verməsi fikrini müdafiə edən stalinist baxış, tam-tamına Robespyer bütçülüyünün və sonraçılığının davamıdır. Bu yanaşma, “Tarix heç bir şey deyil və heç nə etməz. Bir şey olan və edən, insandır” və ya “Feyerbax üzərinə tezislər”də “İnsanların şərtlərin və inkişaf tərzinin hissələri olması və dolaysıyla, dəyişilən insanların başqa şərtlərin və dəyişdirilmiş yetişmə tərzinin hissələri olması istiqamətli materialist təlim, şərtləri dəyişdirəcək olanın insanlar olmasını və təlimçi insanın öyrədilməyə ehtiyaclı olmasını unudmaqdadır” deyən Marksın baxışına tam əksdir.

              Ümidin paradoksu və Təbiəti

Ümid öz daxilində ziddiyyətlidir. Nə passiv gözləntidir, nə də reallaşması mümkünsüz şərtlərin realist olmayan bir formada çətinləşdirilməsidir. Atlanmaq anı gəldikdə sıçrayacaq olan çömbəlmiş pələngə bənzəyir ümid... Ümid etmək demək, hələ ki doğulmamış şey üçün hər an hazır olmaq, amma, doğuşun bizim həyatımız ərzində reallaşmaması vəziyyətində vecsizliyə, ümidsizliyə qapılmamaq deməkdir. Onsuz da var olan və ya heç bir zaman var olmayacaq bir şeyə ümid etməyin mənası yoxdur. Ümidləri zəif olanlar ya laqeyiddirlər (hissiyatsız, vecsiz)*, ya da zorakılığa meyl edənlər; ümidləri güclü olanlar, yeni həyatın bütün göstəricilərini görər, bundan sevinc hiss edər və doğulmağa hazır olan şeyin varlıq qazanmasına kömək olmağa hər an hazır olarlar.

Ümid məsələsində aldadıcı məqamlardan biri də, şüurlu ümid ilə, şüursuz ümid arasında fərq qoya bilməməkdir. Bunun üçün “Üç incələmə” adlı adlı kitabı önərərəm. Qısaca, Markuze (Marcuse), insan övladının ən yüksək inkişafını, uşaqlıq həyatına çəkilməkdə, əmizdirilən uşağın xoşbəxtliyinə qayıtmaqda görür. Müəllifin sonda ümidsizliyə qapılmasına təəccüblənməmək lazımdır: “Cəmiyyəti idarəetmə qaydası, indiki zamanla öz gələcəyi arasındakı boşluğa körpü yarada biləcək qavramlardan məhrumdur; heç nə vəd etməyir, uğur ümidi daşımayır, dolaysıyla, mümkünsüz...”

Bu qeydlər, Markuze’yə bir inqilabçı lider olaraq hücum edən və ya heyranlıq duyanların necə böyük bir aldanışa düşdüklərini göstərməkdədir. Çünki, inqilab heç vaxt ümidsizlik təməli üzərində qurulmayıb və qurula bilməz. Amma, Markuze, heç siyasəti də vecinə almır; çünki, insan, indiki zamanla gələcək arasındakı pilləyə diqqət etmirsə, istər fundamentalist (“təməlçi)* olsun, istər başqa şeyçi, deməli, siyasətə fikir vermir. Təməlində, Markuze, fərdi ümidsizliyini bir fundamentalist qaydası olaraq təklif edən, yadlaşmış bir maarifçi örnəyidir...

Əlbəttə bu, xoşbəxtlik kimi, qayğılılıq, ruh çöküntüsü, can sıxıntısı və nifrət kimi, bir çox duyğusal təcrübələrlə bağlı olaraq meydana çıxmış bir xətadır. Froyd’un təlimlərinin bu qədər yayılmış olmasına rəğmən, onun “şüursuz” qavramının bu növlü duyğusal fenomenlərə (“hadisələrə”)* beləcə az tətbiqi, təəccüblənəsi şeydir. Bu faktın dolğun olaraq iki səbəbi olsun gərək; birincisi bu ola bilər: bəzi ruh çözümləyici və bəzi “ruh çözümləyici filosofların” yazılarında, bütöv bir şüuraltı fenomeni – yəni, şüuraltına sövqetmə, basdırma fenomeni – cinsəl istəkləri əsas məsələ etməkdədir; bu isə, şüuraltına sövqetmə qavramını cinsəl istəklərin və aktivliklərin şüurlu olaraq istifadə etmə xətasına düşdüklərini göstərməkdədir. Belə etməklə, Froydun kəşflərini, bu kəşflərin gətirəcəyi bəzi önəmli nəticələrdən məhrum etmiş olurlar. İkinci səbəb isə, bu faktdan qaynaqlansın yəqin; Viktoria dövrü sonrasındakı yeni nəsil üçün şüuraltına atılmış və ya şüura çıxması yasaqlanmış cinsəl istəklərin fərqində olmaq, yadlaşma, ümidsizlik və ya acgözlülük kimi təcrübələrin fərqinə varmaqdan daha çox narahatedicidir. Geniş bilinən bir örnəyi burada vermək lazımdırsa; bir çox insan qorxu, sıxıntı, tənhalıq, ümidsizlik kimi hisslərin varlığını öz-özlərinə etiraf etməzlər, yəni, bu duyğuların bilincində (fərqində*) deyillər (ya da, bu duyğular şüurdankənardır). Bunun səbəbi çox açıqdır; Bizim ictimai modelimizdə, uğurlu insanın sıxıntı və ya tənhalıq içində olması gözlənilməz. Uğurlu insan, bu dünyanı bütün dünyaların ən yaxşısı olaraq görməlidir; etdiyi işdə pillə atlama fürsətini ələ keçirmək üçün qorxularını, şübhələrini, də basdırmaq, şüuraltına itələmək məcburiyyətindədir.

Şüurlu olaraq ümidli olan və şüursuz olaraq ümidsizlik duyğularına sahib çox az insan var və bunun əksi vəziyyətində olan insan çox azdır.

Burada, bəhs edilən “şüurdankənar”ın, yadlaşmış düşünmə və danışmağın bir başqa forması olduğunu vurğulamaq istəyirəm. “Şüurdankənar” deyə bir şey yoxdur, bu, bir orqan və ya fəzada yer tutan bir şey deyil. Bir insan, xarici və ya daxili hadisələrin “şüurunda (fərqində)* ola bilər” və ya “şüurunda (fərqində) olmaya bilər”; yəni, burada əsas məsələ olan psixoloji bir funksiyadır; bəlli bir yerdə olan bir orqan deyil.

Önəmli məqam insanların şəxsi duyğuları haqda nə düşündükləri deyil, həqiqətən də nə hiss etdikləri, nə duymalarıdır. Bu, onların sözləri və cümlələrindən çox da anlaşılmaya bilər, amma, üzlərindəki ifadədən, yeriş formalarından, gözləri önündəki şeyə qarşı maraqla reaksiya vermə bacaraqlarından və məntiqli hökmləri dinləmə bacarığı ilə özünü göstərən mühafizəkarlıqdan məhrum olmalarından anlaşıla bilər.

...Davranışı istiqamətləndirən sövqedici gücləri bilsək, təkcə indiki zamanda reallaşdırılan davranışı anlamaqla qalmaz; bir insanın dəyişdirilmiş şərtlər altında necə davrana biləcəyi məsələsində də ağıla uyğun nəticələrə gələ bilərik... Şeir, musiqi və digər sənət formaları, insani təcrübələri təsvir etməyə daha çox uyğun vasitələrdir; çünki, onlar öz qaydalarına tamamilə uyğun olmağın gətirdiyi bir qüsursuzluğa sahibdirlər və insan simgələri (təsvirləri)* olaraq qəbul edilən köhnəlmiş xarab pulların qeyri-müəyyənliyi və anlaşılmazlığından uzaqdırlar.

Bununla birlikdə, duyğu təcrübəsinə, bir şeirin sətirlərini təşkil etməyən ifadələrlə yanaşmaq mümkün deyil. İnsanlar, qarşılarındakı insanın bəhs etdiyi təcrübələri heç bir ölçüdə paylaşmasaydı, bu, mümkün olmazdı. Təcrübəni təsəvvür etmək demək, təcrübənin müxtəlif tərəflərinə işarə etmək və beləcə, yazarla oxucunun eyni şeydən bəhs etdikləri qarşılıqlı bir təsirlənmə mühiti formalaşdırmaqdır. Belə bir qarşılıqlı təsir mühiti qurmağa çalışarkən, oxucudan mənimlə birlikdə çalışmağını və ümidin nə olması sualına mənim cavab verməyimi gözləməməsini istəyəcəm. Bir dialoq qurmağımızı mümkün etmək üçün, oxucudan öz təcrübələrini həyata keçirməyi gözləyəcəm.

Ümid etmək bir varolma vəziyyətidir. Sıx, ancaq, hələ xərclənməmiş olan aktivolma vəziyyətinin, daxili olaraq hazır olmasıdır. “Aktivlik” qavramı, müasir sənaye cəmiyyətində insanın ən geniş illüziyalarından birinə söykənir. Mədəniyyətimizin dişlilərinin hamısı aktivliyə - məşğulolma mənasında aktivliyə nizamlanmışdır; və bu, məşğuliyyət mənasında məşğul olmağı (ticari iş üçün lazımi məşğuliyyəti) əhatə etməkdədir. Hətta bir çox insan o qədər “məşğul”dur ki, heç nə etmədən dayana bilməz; istirahət etmək saatları deyilən vaxtı belə, bir başqa məşğuliyyət formasına çevirər... “Ediləsi” heç nəyiniz tapılmayacağı an əsla olmamalıdır. Bu növlü davranışa aktivlik demək və ya deməmək terminoloji bir problemdir. İşin pis tərəfi, çox aktiv olduqlarını hesab edənlərin əksəri “məşğul” olmaqlarına rəğmən, son dərəcə passiv olduqlarının fərqində deyillər. Bunlar impulsu, xəbərdaredicini davamlı olaraq kənardan gözləyərlər – bu xəbərdaredici, başqalarının çənə vurması ola bilər, film təsvirləri, səyahət ya da hətta yeni bir qadın və ya kişiylə cinsi əlaqədə olmaq kimi, digər daha coşdurucu istismar həyəcanları ola bilər... Özləriylə qarşı-qarşıya gəldikdə, ortaya çıxan qayğıdan qaçmaq üçün bir şey etmək tutqusuna qapılmışlar, amma, özlərini sıx bir formada aktiv imiş kimi görərlər.

Ümid, yaşamağa və böyüməyə yoldaşlıq edən, onunla birgə olan psixoloji bir faktdır. Əgər, günəş almayan bir ağac, gövdəsini günəşin gəldiyi tərəfə əyərsə, ağacın sırf insan kimi “ümid etdiyini” söyləyə bilmərik, çünki, insandakı ümid, bir ağac üçün əsas məsələ hesab edilməyəcək duyğuları və fərqində olmağı təşkil edir. Amma, yenə də ağacın günəşin gəlməsini arzuladığını və gövdəsini günəşə doğru qatlamaqla; bu ümidi dilə gətirdiyini demək, xəta deyil.

Yeni doğulmuş bir uşaq üçün vəziyyət fərqlidirmi? Uşaq, şüurlu bir vəziyyətdə də olmaya bilər, amma, yenə də, onun aktivliyi, doğulmaq və müstəqil olaraq nəfəs almaq ümidini dilə gətirir. Süd əmən uşaq, anasının döşlərinə qovuşmağa ümid etməzmi? Uşaq, ayaqları üzərində dikəlib yeriməyə ümid etməzmi? Xəstə yaxşılaşmağı, məhbus azad olmağı, ac biri yemək yeməyi ümid etməzmi? Yuxuya dalarkən ertəsi gün oyanmağı ümid etmərikmi? Sevişmək, bir kişinin iqtidarına, yoldaşını (partnyorunu)* xəbərdaretmə bacarığına olan ümidini və qadının ona cavab verərək onu stimullaşdırma ümidinə daxil deyilmi?

                             İNANC

Ümid məhv olduqda, həyat faktiki və ya potensial olaraq sona çatmışdır. Ümid həyatın təbiətində, insan ruhunun dinamikasında mövcud olan bir faktdır. Həyatın təbiətini təşkil edən başqa bir fakta çox yaxından bağlıdır. Bu fakt, inancdır. İnanc, zəif bir inanma və ya bilgi forması deyil, ona ya da buna iman etmək də deyil. İnanc – hələ təsdiq edilməmiş şeyin doğru olduğuna inam, bir ehtimala inanmaq, gəbəliyin (hamiləliyin)* fərqinə varmaqdır. Real, amma, hələ ki doğulmamış olan məsələsində bilgi sahibiyiksə, inanc rasionaldır, səthi dəlib keçən və nüvə (çəyirdək)* görən bilgi ilə qavrama bacarığı üzərinə qurulmuşdur. İnanc da sırf ümid kimi, gələcəyə aid kəhanətdə olmaq deyil; indiki zamanın gəbəlik vəziyyətindəki təsviridir... İnanc dəqiq olmayanın dəqiqliyidir. İnsanın şəxsi baxış və qavrayışının doğru və dəqiq olduğuna inanmasıdır; reallığın ortaya qoyacağı ən yüksək nəticəyə dəqiqliklə inanmaq deyil... İnanc - şəxsi həyat təcrübəmiz və özümüzü dəyişdirməyimiz təməlinə söykənir. Başqalarının dəyişə biləcəyinə inam duymağım üçün, özümün dəyişmə təcrübəsini yaşamış olmağım lazımdır.

Ağıllı inancla, ağılsız inanc arasında mühüm bir fərq var; Ağıllı inanc, insanın düşüncəli və ya hissiyyat baxımından daxili – aktivolma vəziyyətinin nəticəsidir; ağıldankənar inanc isə, insanın, doğru olub-olmadığından asılı olmayaraq qəbul etdiyi, öz payına düşmüş bir şeyə boyun əyməsidir. Nəsnəsi istər bir məbud olsun, istər bir lider və ya ideologiya, bütün ağıldankənar inancların təməl faktı, bunların passiv xüsusiyyətdə olmasıdır. Hətta elm adamı da öz yaradıcı düşüncəsinin gücünə qarşı ağıllı inanc bəsləmək üçün, ənənəvi fikirlərə qarşı duyulan ağıldankənar inancdan arınmaq məcburiyyətindədir. Kəşfi “istbatlanınca”, inanc’a artıq ehtiyacı qalmaz, sadəcə, ağıldan keçirməkdə olduğu bir digər addıma inanc duymaq istəyər. İnsan münasibətləri çərçivəsində bir başqa insana “inam duymaq”, onun özündən, yəni ilkin davranışlarının etibarlılığı və dəyişməzliyindən əmin olmaq mənasına gələr. (İbranicədən “inanc” (emunah) kəlməsi “dəqiqlik və əmin olmaq” mənasına gəlir. “Amin” - “dəqiqliklə” deməkdir) 

Eyni mənada, özümüzə qarşı da inam duya bilərik – baxışlarımızın dəyişməzliyinə deyil, insanlıq quruluşumuza forma verən qəlibə, həyata qarşı təməl istiqamətimizə qarşı inam bəsləyə bilərik. Bu növlü inanc, insanın şəxsi təcrübələriylə, məntiqli olaraq, rahatlıqla “Mən” demək bacarığıyla, kimlik düşüncəsiylə formalaşır.  

Ümid, inanca yoldaşlıq edən psixoloji vəziyyətdir (ruh halıdır)*. Ümidlilik halı olmadan, inanc dik dura bilməz, dayanıqsız olar. Ümid, sadəcə və sadəcə inanc təməli üzərində dayana bilər.

                            DİRİLMƏ

Bu fərdi və ya ictimai dəyişmə qavramı, dirilmənin (yenidən ortaya çıxışın) mənasını xristianlıqdakı teoloji mənalarına toxunmadan, yenidən müəyyən etməyimizi vacib, hətta zəruri qılmaqdadır. Xristianlıqdakı mənası, bəlkə də, yeni mənanın simgəli (təsviri)* izahlarından biri olan dirilmə, yeni mənasıyla, bu həyatın reallığından başqa bir reallıq yaratmaq deyil, bu reallığı daha böyük bir canlılıq təmin etmək istiqamətinə çevirməkdir. İnsan və cəmiyyət ümid və inanc fəaliyyəti daxilində hər an dirilməkdədirlər; hər sevmə fəaliyyəti, hər fərqindəlik və tutqu prosesi dirilmədir; hər durğunluq, acgözlülük, məncillik (eqoistlik)* fəaliyyəti ölümdür. Mövcudluq bizi hər an dirilmə və ölüm seçimləriylə qarşı-qarşıya gətirər; hər an bir cavab verərik, birini seçərik. Bu cavab, dediyimiz və ya düşündüyümüz şeydə deyil, necə bir fəaliyyətdə və haraya doğru hərəkət etməli olmağımızda yatmaqdadır.

                     DİRƏNMƏ GÜCÜ    

Həyatın quruluşunda ümid və inanca bağlı olan və onların həlqəsini təşkil edən bir fakt daha var: cəsarət və ya Spinoza’nın adlandırmasıyla; dirənmə gücü. Bəlkə də, dirənmə gücü daha açıq nəzərə çarpan bir izahdır, çünki, günümüzdə cəsarət, yaşama cəsarəti deyil də, daha çox ölmə cəsarətini ifadə etməkdə istifadə olunur. Dirənmə gücü, ümid və inancı boş optimizmə və ya ağıldankənar inanca çevirərək – dolaysıyla, onları məhv edərək – bu ikisindən borc vermə istiqamətində başdan çıxarılmağa əks getmək bacarığıdır. Dirənmə gücü, dünya “bəli” sözünü eşitmək istəyərkən, “xeyr” deyəbilmə bacarığıdır.

Lakin, dirənmə gücünün digər bir tərəfini dilə gətirməzsək, onu tam olaraq anlaya bilmərik. Bu, qorxusuzluqdur. Qorxusuz insan göz dağından, hətta ölümdən belə qorxmaz. Amma, çox vaxt olduğu kimi, “qorxusuz” sözü də, bütünlüklə bir neçə fərqli yanaşma və daha çox davranışı əhatə edər.

Sadəcə ən vacib üçünü söyləyirəm;

1-ci növ qorxusuzluq – insan yaşamağı vecinə almadığına görə, qorxusuz ola bilər; onun üçün həyat çox da dəyərli deyil, dolaysıyla, ölüm təhlükəsi qarşısında belə qorxusuzdur; amma, ölümdən qorxmamasına rəğmən, qorxa hissi keçirə bilər. Qorxusuzluğu, həyat sevgisindən məhrum olmasından qaynaqlanmaqdadır; həyatını təhlükəyə atmaq mövqeyində olmadığı vaxt, ənənəvi olaraq, qorxusuz deyil. Hətta, yaşam qorxusundan, özündən və insanlardan qorxmaqdan qaçmaq üçün tez-tez təhlükəli vəziyyətlər axtarar.  

2-ci bir qorxusuzluq növü də, istər bir insan olsun, istərsə, bir təşkilat və ya fikir, bir məbəd, onun həyatını bölüşürmüşcəsinə, boyun əymiş bir insanın qorxusuzluğudur; məbədin buyruqları müqəddəsdir: bədənin, həyatını davam etdirmək üçün ortaya qoyduğu buyruqlardan daha çox zorakıdır. Bu məbədin buyruqlarına uymamağı və ya onları şübhəylə qarşılamağı bacarsa, məbədlə eyniliyini itirmək təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qalacaqadır, bu isə, insanın özünü son dərəcə təcrid olunmuş bir vəziyyətdə, dolaysıyla, dəliliyin astanasında görmə təhlükəsini yaratmaq mənasına gəlməkdədir.

  3-cü qorxusuzluq növü isə, özü-özüylə qalan, özünə güvənən və həyatı sevən, tam mənasıyla inkişaf etmiş insanlarda görülər. Acgözlülüyü yenmiş insan, hər hansı bir məbəd və ya hansısa bir şeyə bağlanmaz, dolaysıyla, itirəcək heç nəyi yoxdur; zəngindir, çünki, boşdur, güclüdür, çünki, arzularının əsiri deyil. Sitayişlərdən, ağıldankənar istəklərdən və fantaziyalardan qopa bilər, çünki, daxilində və kənarında reallıqla tam münasibətdədir. Belə bir insan tam “aydınlanmışlığa” çatıbsa, bütünlüklə qorxusuzdur.

Məqsədinə doğru irəliləmiş, amma, hələ çatmamışsa, onun qorxusuzluğu da tam olmayacaq.

 Ancaq tam mənasıyla özü olmağa doğru addım atmağa çalışan hər kəs qorxusuzluq istiqamətində yeni bir addım atılarkən çox dəqiq bir güc və sevinc hissinin oyandırıldığını bilər. Yeni bir həyat mərhələsinin başlamış olduğunu hiss edər. Göte’nin sətirlərindəki həqiqəti duya bilər: “Evimi heçliyin üzərində qurdum, buna görə də, bütün dünya mənimdir”... Davamlı olaraq dəyişmə müddəti daxilində olmaq və əsla hər hansı bir müəyyən anda eyni qalmamaq həyatın xüsusiyyətlərindən biridir.

... Boş, hərəkətsiz dayanan həyat ölməyə meyillidir. Əgər, boşluq tamdırsa, deməli, ölüm reallaşmışdır. Bunun üçün, həyat, hərəkətetmə xüsusiyyətlərindən ötrü, statiklikdən (durğunluqdan)* qurtulub çıxmaq və onu aşmaq meylindədir. Ya daha güclü hala gələrik, ya daha zəif, ya daha ağıllı ya daha axmaq, ya daha ürəkli ya daha qorxaq. Hər saniyə, yaxşı və ya pisə götürəcək bir qərarvermə anıdır. Tənbəlliyimizi, acgözlüyümüzü və ya nifrətimizi ya bəsləyərik, ya da acından öldürərik. Nə qədər bəslərsək, o qədər güclənər; nə qədər ac buraxarsaq, o qədər zəifləyər, gücsüzləşər.

 Fərd üçün keçərli olanlar, cəmiyyət üçün də keçərlidir. Cəmiyyət sabit deyil; inkişaf etməzsə, çürüyər; statikliyi daha yaxşıya doğru yüksəltməzsə, pisə doğru bir dəyişmə göstərər.

Çox vaxt cəmiyyəti formalaşdıran fərdlər və ya qruplar olaraq, hərəkətsiz dayana biləcəyimiz və müəyyən bir vəziyyəti bu və ya digər istiqamətdə dəyişdirə bilməyəcəyimiz aldanışına qapılırıq. Bu, ən təhlükəli aldanışlardan biridir. Hərəkətsiz dayandığımız an çürüməyə başlayırıq.

İstifadə edilmiş mənbə:

Erix Fromm "Umut devrimi" kitabı.

(Narıncı rəngli linkə daxil olaraq pdf versiyasını yükləyə bilərsiniz)

Yazının davamı:

"Ümid inqilabı" (2-ci hissə)